Według kronikarzy pierwszą drewniano-ziemną strażnicę wzniesiono nad Sajną w 1241 roku wykorzystując już istniejące w tym miejscu pruskie umocnienia. Zamek reszelski był w swej wielowiekowej historii wielokrotnie oblegany i kilkakrotnie zdobywany przez wojska polskie i krzyżackie. W XIX wieku zaadaptowano go na więzienie, obecnie mieści się w nim m. in. oddział Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, hotel i restauracja.
Strażnica pruska istniejąca w tym miejscu, przejęta przez Krzyżaków wielokrotnie niszczona i palona, odbudowywana była ponownie. Krzyżacy zwlekali aż do 1300 roku z oddaniem jej biskupowi, pomimo że już znajdowała się w granicach biskupiego dominium. Reszel rozwijał się i stał się ośrodkiem administracji i sądownictwa, w związku z czym postanowiono na miejscu warowni drewnianej postawić zamek murowany o obronno - reprezentacyjnych funkcjach, przystający biskupiej godności.
Budowę rozpoczął biskup Jan z Miśni w roku 1350, prace kontynuowali jego następcy. Zamek podstawową formę i ostateczną na długi czas osiągnął w roku 1400; taką też w dużej części zachował do dziś.
Usytuowany został na wzniesieniu opadającym w stronę rzeki. Wznoszony etapami, wykorzystując znajdującą się już tam zastaną budowlę. Pierwszy powstał dom główny po stronie wschodniej, który zamknięto murami kurtynowymi, umieszczając we zachodniej części wieżę bramną, a w narożu północno -zachodnim podstawę wieży obronnej. Zamek modernizowano, wzmacniano by stworzyć sylwetkę górującą nad miastem, o wdzięcznych i harmonijnych proporcjach.
Reszel pełnił odtąd funkcję fortecy nadgranicznej, zwróconej przeciwko Litwie, umacniając przy tym panowanie biskupie w tej części kraju oraz niezależność od władzy terytorialnej Zakonu.
W najstarszym, czterokondygnacyjnym skrzydle były piwnice, przyziemie pełniło funkcje gospodarcze i urzędowe, pierwsze piętro było reprezentacyjne i mieszkalne. Tu również mieściła się kaplica. Skrzydło południowe miało również 4 kondygnacje – w przyziemiu kuchnia, browar, łaźnia, spiżarnia; na piętrze komnaty biskupa i refektarz. Komunikację pomiędzy skrzydłami zapewniały schody i przejścia umieszczone w grubości muru. Zamek posiadał 2 gdaniska.
Na mocy II pokoju toruńskiego zamek reszelski stał się częścią Polski. Budowla straciła znaczenie obronne i w drugiej połowie następnego stulecia została przekształcona przez kardynała Andrzeja Batorego w zameczek myśliwski. Mieściło się tu też centrum administracyjne okręgu reszelskiego; mieszkał burgrabia biskupi oraz inni urzędnicy tak zwanej komory reszelskiej. W latach trzydziestych XVI wieku prowadzono prace remontowe przy skrzydle wschodnim oraz dobudowano przy bramie wjazdowej wartownię.
W 1772 po rozbiorze zamek przejęli Prusacy, którzy zamienili go na więzienie, wykonując w związku z nowa funkcją kilka drobnych prac adaptacyjnych. Stworzono cele więzienne, pokoje pracy, biura i mieszkania dla służby więziennej. Na początku XIX wieku zamek został dwukrotnie dotknięty przez pożar - w 1806 i 1807 roku. O wzniecenie pożaru w roku 1807 oskarżona została Barbara Zdunk – sławna „ostatnia czarownica”, której legenda o ostatniej czarownicy spalonej na stosie znana jest zapewne nie tylko na Warmii. W roku 1810 powstał na skutek dużych zniszczeń nawet pomysł rozbiórki budowli, na szczęście nie zrealizowany.
Zamek na wieczystą dzierżawę otrzymała gmina ewangelicka, która w latach 1822-23 rozpoczęła remont zrujnowanej budowli. Podczas tego remontu dość znacznie zmieniono wygląd zamku, dotyczy to głownie zmian w skrzydle południowym, które zmieniono na kościół. Piętro skrzydła wschodniego zamieniono na mieszkania, rozebrano mury obronne. Skrzydło południowe otrzymało wtedy też, ten zupełnie nie pasujący do reszty budowli szczyt sterczynowy z wysoka wieżyczka dzwonną.
Prace remontowe i rekonstrukcyjne prowadzono także w latach międzywojennych, a gmina ewangelicka użytkowała zamek jeszcze do roku 1952. W roku 1958 przekazano zamek na cele kulturalne Stowarzyszenia Społeczno - Kulturalnego „Pojezierze”. W skrzydle południowym powstała galeria sztuki współczesnej, znana również dzięki Franciszkowi Starowieyskiemu, który bardzo upodobał sobie Reszel. Od roku 1990 gospodarzem zamku buło Stowarzyszenie Kulturalne „Zamek”, obecnie jest nim firma prywatna. Działa tam hotel, część jest również udostępniona dla zwiedzających.
tekst i fot. I. Treutle
