Aktem z 20 listopada 1347 kapitułę kolegiacką przeniesiono do Dobrego Miasta włączając do niej miejscowy kościół parafialny. Budowę obecnego kościoła rozpoczęto około 1359. Dzisiaj jest drugą co do wielkości świątynia Warmii, a od 1989 roku posiada również tytuł Bazyliki Mniejszej.
Kościół jest częścią gotyckiego zespołu kolegiackiego, kompleksu architektonicznego złożonego z zabudowań mieszkalnych i gospodarczych, i orientowanego kościoła, który wpisany w ciąg murów miejskich, przy braku zabudowań zamkowych w mieście, miał pełnić także funkcję obronną. Dokładna data konsekracji nie jest znana, przyjmuje się jednak, że dokonał jej biskup Sorbom w 1389 roku. Kompleks stanowi czworobok z kościołem w części północnej, od zachodu i południa znajdują się budynki mieszkalne kanoników, od wschodu pozostałość dawnego domu biskupów i brama wschodnia w kierunku miasta, w drugą stronę wprowadzającą na obszerny wewnętrzny dziedziniec kolegiacki ze studnią po środku.
Kolegiata przechodziła przez kilkaset lat swego istnienia pewne zmiany, których ślady są również widoczne, mimo to jako całość zachowała swoja oryginalna bryłę. Kolegiata funkcjonowała tu do roku 1811, kiedy to została zlikwidowana przez rząd pruski. Wtedy to zabudowania zostały przeznaczone m. in na cele szkolne, kościół wraz ze skrzydłem zachodnim stał się siedzibą proboszcza dobromiejskiego, co wiązało się m. in. zamurowaniem arkady krużganków. W latach 1872-1882 kościół został poddany regotyzacji. Najbardziej widoczna przebudowa obiektu miała miejsce w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku kiedy to przełożono dach kościoła, wyremontowano wieżyczkę zegarową, nadbudowano wieżę o jedną kondygnację i nakryto ją dwuspadowym dachem co znacznie poprawiło proporcje gotyckiej budowli.
II wojna światowa przyniosła miastu ogromna zniszczenia, cudownym przypadkiem ocalając jednak dobromiejską bazylikę. Wkrótce przywrócono jej gotycki blask, a zasłużył się temu z znacznej mierze ksiądz Emil Rzeszutek, ówczesny proboszcz parafii. Jan Paweł II podniósł 19 maja 1989 roku kolegiatę dobromiejską do godności Bazyliki Mniejszej.
Obecnie kolegiata to zwarty, nieregularny czworobok. Sama świątynia ma postać bezchórowej, trójnawowej hali bez wydzielonego prezbiterium. Od zachodu dostawiona jest wysoka wieża. Wnętrze wsparte jest na filarach tworzących siedem przęseł przekrytych sklepieniem gwiaździstym.
Najstarszym zabytkiem jest Tryptyk Mariacki z ok 1430 roku, który prawdopodobnie niegdyś znajdował się w ołtarzu głównym, obecnie w południowej (prawej) nawie bocznej kościoła.
centralne miejsce w ołtarzu zajmuje figura tronującej Matki Bożej z Dzieciątkiem w otoczeniu dwunastu apostołów trzymających w rękach swoje insygnia męczeństwa lub symbole misji w Kościele. Pojedyncze kwaterki szafy ozdobione są baldachimami. W przeszklonej mensie ołtarza złożone są w relikwiarzu w kształcie trumny relikwie św. Innocentego. Informuje o tym kamienna tablica wmurowana w sąsiednią ścianę, a na niej napis: „święte ciało i naczynie z krwią Świętego Innocentego, męczennika według autentycznego rejestru liturgicznego podarowane w Rzymie 1 czerwca 1732 Jerzemu Mockiemu, infułatowi żółkiewskiemu i przez tegoż pełnoprawnie przeniesione go kolegiaty dobromiejskiej 29 września 1736 w tym ołtarzu spoczywa”.
Warto zwrócić również uwagę na późnogotycki Tryptyk św. Anny pochodzący z około 1500 roku. Znajduje się on obecnie w zamknięciu nawy północnej dobromiejskiej świątyni. W centrum ołtarza znajduje się postać św. Anny, trzymającej na rękach Syna Bożego, z zaprezentowaną obok Matką Bożą podającą Dzieciątku jabłko. Całość umieszczona jest w drewnianej szafie, której obustronnie dekorowane skrzydła boczne zdobią malowidła na desce. Ołtarz miał początkowo formę pentaptyku, jednak do naszych czasów zachowała się jedynie owa szafa.
Ołtarz główny dobromiejskiej bazyliki powstał w baroku, a jego fundatorem był biskup Grabowski. W swojej formie jest bliźniaczo podobny do ołtarza katedry we Fromborku, a wykonany jest z drewna, choć imituje nastawę marmurową. Po przekazaniu pierwszego modelu ołtarza do świątyni w Dobrym Mieście, kanonicy fromborscy podjęli decyzję o zamówieniu projektu takiego samego dzieła, jednak „marmurowego, godniejszego i nieporównanie kosztowniejszego. Dobromiejski ołtarz zdobią monumentalne rzeźby św. Wojciecha i Stanisława, dzieło Krzysztofa Perwangera. Centralną część ołtarza zdobią obrazy wykonane w Wiedniu w stylu manieryzmu włoskiego: „Adoracja Trójcy Świętej” oraz będący zwieńczeniem kompozycji – owalny obraz „Przemienienie Pańskie na Górze Tabor”.
Ambona, wykonana z drewna należy do wyjątkowych dzieł sztuki rzeźbiarskiej i pochodzi z XVII wieku. Na uwagę zasługuje również piękne baptysterium. Na cokołach wieńczących kolumny ustawione są figury Ewangelistów: Mateusza, Marka, Łukasza. Czwarta z rzeźb: postać św. Jana znajduje się w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Małe aniołki, zwane puttami, podtrzymują czarę z misą chrzcielną. Baptysterium i chrzcielnica wykonane zostały przez wielkiego mistrza - Izaaka Rigę.
Nie można przejść również obojętnie obok pięknych stalli kanonickich i leżących u ich podnóża lwów. To naprawdę miejsce wyjątkowe i punkt obowiązkowy dla każdego krajoznawcy i miłośnika regionu.
tekst i fot. I.Treutle
